Psikoterapide, özellikle psikanalitik ve psikodinamik yaklaşımlarda önemli bir yeri olan “çerçeve” adlı bir kavram vardır. Bu kavram, görüşmelerin günü ve saati, süresi, terapistin rolü, terapist-danışan ilişkisinin sınırları ve odanın fiziksel düzeni gibi, sürecin düzenini tanımlayan unsurları içerir. Dışarıdan bakıldığında çerçevenin yalnızca belli kuralları ve sınırları belirlemek için var olduğu düşünülebilir. Bu kısmen doğru olsa da, çerçeve psikoterapi sürecinde çok daha temel bir işlev üstlenir. Hangi yaştan danışan ile çalışıyor olursak olalım, psikoterapi sürecinde çerçevenin sağlamlığı, danışanın iç dünyasında yaşadığı karmaşayı ve yoğun duygularını güvenle terapi odasına taşıyabilmesinin temel koşullarından biridir. Bu yazıda çerçevenin en temel işlevlerinden olan düzenleyici rolü üzerinde duracağız.
Canlıların yaşamı, bedensel işleyişi düzenleyen ritmik tekrarlarla sürer: kalp atışı, solunum, uyku döngüleri… Bu ritmik tekrarlar, insan organizmasının iç dengesini, yani homeostasisini korur. Biyolojide homeostasis, organizmanın iç ortamının sabitliğinin sürdürülmesi olarak tanımlanır; örneğin vücut sıcaklığı, kan şekeri ve sıvı-elektrolit dengesi gibi değerlerin, dışsal değişimlere (ör. hava sıcaklığındaki değişimler, fiziksel aktivite veya stres gibi durumlar) rağmen belirli sınırlar içinde tutulmasıdır. Kısacası organizmanın iç dengesini koruma süreci olarak düşünülebilir. Freud’un sabitlik ilkesi de bunlar ile ilişkilendirilebilir. Freud’a göre canlılar, uyarılma düzeylerini belli bir dengede tutmaya, aşırı artış ya da azalmalardan korunmaya çalışırlar. Kısacası insanlar, hayatta kalabilmek ve işlevlerini sürdürebilmek için bir içsel denge, bir ruhsal ekonomi sağlamaya ve korumaya çalışırlar.
Psikoterapide de benzer bir işleyiş söz konusudur. Süreç boyunca, özellikle kurulan çerçeve aracılığıyla, danışanın içsel düzenini destekleyecek bir ritim ve sabitlik oluşturulmaya çalışılır. Psikoterapide çerçevenin sabitliği, danışanın iç dünyasında ortaya çıkan duygusal dalgalanmaları güvenle taşıyabileceği bir yapı sunarak, tıpkı yukarıda bahsedilen biyolojik ilke gibi, ruhsal dengeyi destekler. İç dünyada kaos, belirsizlik veya yoğun duygular yaşanırken, terapi odasındaki ve terapist-danışan ilişkisindeki öngörülebilir ve sabit ritim, ruhsal açıdan düzenleyici bir işlev görür. Bu deneyim, dalgalı bir denizde ufuk çizgisine bakmaya benzetilebilir: Gözün sabit bir noktaya tutunmasıyla bedenin dengesini yeniden bulması gibi, çerçevenin sabitliği de danışanın ruhsal dünyasında yaşanan dalgalanmaları taşıyabilmesi için yaslanabileceği sağlam bir dayanak sunar. Bunu deneyimlemek, danışanın bu dışsal sabitlik ve ritim deneyimini içine almasına, kendi ruhsal mekanizmasına katmasına, zamanla kendi kendini düzenleyici bir işlev görebilmesine yarar. Psikoterapinin, ne olursa olsun altüst olmayacak, güvenle sığınılabilecek çerçevesi, tıpkı her gün orada olacağını bildiğimiz ufuk çizgisi veya her sabah yeniden doğacağını bildiğimiz güneş gibi, danışana güvenle yaslanabileceği sağlam bir dayanak sunar.
Diğer yandan, çerçevenin hiçbir zaman altüst olmayacağını bilmek demek, koşulların ya da düzenin asla değişmeyeceği anlamına gelmez. Hayatın doğasında öngörülemezlik ve kontrol edilemezlik vardır ve psikoterapi süreci de bu gerçekliğin dışında değildir. Burada esas olan, değişimin ya da beklenmedik durumların bile güvenli bir zeminde, açık bir biçimde konuşulabileceği bir ilişki alanının varlığıdır. Aslında sabit olan, terapist ve danışan arasında her koşulda güvenilir ve öngörülebilir bir yapının korunacağı, yani çerçeve fikrinin sürdürüleceğidir. Çerçevenin sağlamlığı, katı bir değişmezliğe değil; karşılıklı güven, açıklık ve işbirliğine dayalı bu sürekliliğe bağlıdır. Gerektiğinde yeni bir çerçevenin birlikte çizilebilmesi, terapötik ilişkinin özündeki saygı, eşitlik ve danışanın otonomisine gösterilen özenin de bir ifadesidir.
Kısacası, psikoterapi çerçevesinin sağladığı sabitlik ve öngörülebilirlik, psikoterapinin kök salacağı, ilişki ve dönüşümün yeşereceği yaşam zeminini sağlaması ve danışanın ruhsal dünyasında güvenli ve sağlam bir içsel dayanak oluşturabilmesi açısından kritik bir öneme sahiptir. Bu nedenle terapistler, özellikle psikanalitik ve psikodinamik psikoterapi süreçlerinde, çerçeve unsurlarının korunmasına özel bir dikkat gösterirler.
Bu yazıda çerçevenin düzenleyici işlevi üzerinde durduk. Oysa çerçevenin terapötik süreçte bundan çok daha geniş bir rolü vardır: aktarımın ortaya çıkmasını sağlamasından, danışan ve terapistin düşleme alanını korumasına; gerçeklik ilkesini temsil etmesinden, danışanın otonomisini desteklemesine kadar uzanan çok katmanlı bir işlev alanı. Önümüzdeki yazılarda bu işlevlere biraz daha yakından bakacağız.
